Đu Đỉnh Chứng Khoán Là Gì? Dấu Hiệu Nhận Biết & Cách “Thoát Kẹt” Cho F0

“Biết thế lúc đó mình chốt lời rồi”, “Giá có về bờ được không anh em?”… là những câu than thở quen thuộc trên các diễn đàn chứng khoán. Đó là cảm giác đau đớn của việc “đu đỉnh” – một trong những “cái bẫy” kinh điển và tốn kém nhất mà hầu hết nhà đầu tư mới (F0) nào cũng đều rất dễ mắc phải. 

Vậy đu đỉnh là gì, tại sao đó lại là một trong những “bẫy đầu tư” mà nhiều người dễ mắc nhất? Nếu đã “lỡ” đu đỉnh rồi thì phải làm sao? Bài viết sau từ VNSC sẽ trang bị những kiến thức quan trọng để nhà đầu tư tự tin “sinh tồn” giữa những làn sóng đu đỉnh trên thị trường và sinh lời thịnh vượng. 

Đu Đỉnh trong chứng khoán là gì?

Định nghĩa đơn giản và nguồn gốc

“Đỉnh” có thể hiểu là đỉnh cao nhất đồ thị giá, ứng với mức giá cổ phiếu cao nhất trong một chu kỳ. “Đu” có nghĩa là bám theo, chạy theo. 

Như vậy, đu đỉnh có thể hiểu đơn giản là việc nhà đầu tư đang chạy bám theo xu hướng tăng giá nhưng lại mua đúng lúc thị trường đang đạt đỉnh (vùng giá cao nhất hoặc gần cao nhất) với kỳ vọng giá tiếp tục tăng trưởng để bán ra và thu về lợi nhuận lớn hơn. 

Tuy nhiên, ngay sau đó lại chính là chu kỳ giảm giá mạnh (vì giá đã chạm đỉnh) khiến nhà đầu tư bị “kẹt hàng” ngay vùng giá cao và không biết khi nào mới có thể “về bờ” (hoà vốn). 

Dấu hiệu cho thấy bạn có thể đang “đu đỉnh”

Dấu hiệu dễ nhận thấy nhất rằng ai đó đang đu đỉnh thường gồm:

• Mua cổ phiếu khi giá đang tăng mạnh, hay mua sau khi cổ phiếu đã tăng nóng (ví dụ: tăng đến 50%, thậm chí mức 100%) chỉ trong một khoảng thời gian ngắn. 
• Quyết định mua theo phong trào vì thấy bạn bè và mọi người xung quanh đều đang khoe lãi mà không thực sự hiểu doanh nghiệp đó làm gì? Vì sao giá cổ phiếu đó lại tăng? 

Bạn sợ mình cũng bỏ lỡ “con sóng lợi nhuận” đó (cảm xúc FOMO). 

• Quyết định mua theo tin đồn (thiếu xác thực) về một dự án hoặc thương vụ sắp tới. 
• Ngay sau khi mua giá bắt đầu có tín hiệu sụt mạnh, các phiên liên tục giảm điểm. 

Hậu quả của việc đu đỉnh

• Nhà đầu tư sẽ mất tiền nhanh chóng khi giá giảm sâu, biến lợi nhuận tiềm năng trở thành thua lỗ thực tế và dễ kẹt vốn. 
• Nếu không cắt lỗ kịp thời, nhà đầu tư có thể phải đối diện với nguy cơ “gồng lỗ” dài hạn hoặc giữ cổ phiếu đến khi mất hết giá trị. 
• Ảnh hưởng tâm lý, mất niềm tin vào thị trường và đầu tư, tạo nên cảm giác hoảng loạn và có thể dẫn đến những quyết định đầu tư sai lầm tiếp theo (ví dụ như bán cắt lỗ trong sợ hãi – bán đáy), làm hỏng toàn bộ chiến lược đầu tư. 

Tại sao nhà đầu tư lại “đu đỉnh”? Bóc tách yếu tố tâm lý

Đu đỉnh không phải do “xui xẻo” mà bản chất là cạm bẫy tâm lý mà nhà đầu tư hoàn toàn có thể phòng tránh. Sau đây là những nguyên nhân tâm lý thường dẫn đến đu đỉnh. 

Bẫy FOMO (Fear Of Missing Out – Sợ bỏ lỡ cơ hội)

FOMO là nguyên nhân số một dẫn đến hành vi mua vào không kiểm soát khi ở vùng giá cao. Đây là phản ứng cảm xúc lo âu mạnh mẽ khi chứng kiến người khác đang chốt lời liên tục còn mình dường như đang đứng ngoài cuộc. Nỗi sợ bị bỏ lỡ khiến bạn mất đi sự tỉnh táo. 

Biểu hiện:

• Cảm giác sốt ruột liên tục khi thấy cổ phiếu tăng trần liên tục 
• Quyết định vội vàng bất chấp cả việc giá đang cao 
• Không có kế hoạch rõ ràng về điểm mua / điểm bán. 

Chính cảm xúc sốt ruột và sợ bỏ lỡ thường thôi thúc bạn hành động, buộc bạn phải mua bằng mọi giá mà không đánh giá kỹ càng các yếu tố ảnh hưởng khác. 

Hệ quả: bạn mua đúng vùng đỉnh, chỉ sau đó vài phiên, giá quay đầu giảm và dẫn đến thua lỗ.

Hiệu ứng tâm lý bầy đàn

Đây là tâm lý rất tự nhiên ở con người, xuất phát từ bản năng sinh tồn và sống thành cộng đồng. Ở trong đám đông, con người thường có xu hướng tin theo đám đông để tìm kiếm sự an toàn (ví dụ: tâm lý nhiều người đã làm thì chắc họ đúng, vậy nên tôi cũng làm mà không cần cân nhắc). Hiệu ứng này còn được ứng dụng nhiều trong tâm lý học xã hội và cả quảng cáo truyền thông. 

Biểu hiện:

• Mua cổ phiếu nào đó theo lời khuyên hoặc xu hướng đang có ở các hội nhóm, diễn đàn, nhóm chat, mạng xã hội… mà không tự mình kiểm chứng thông tin. 
• Bạn bỏ qua các phân tích kỹ thuật, các quy tắc cơ bản trong đầu tư hoặc định giá thông tin vào sự tăng trưởng tiếp theo của mã cổ phiếu đó một cách mù quáng. 

Hệ quả: nếu đám đông sai, bạn cũng sai theo. Khi thị trường đảo chiều, hiệu ứng này lại tiếp tục tác động khiến đám đông cùng hoảng loạn bán tháo. Điều này khiến giá càng giảm sâu hơn và bạn bị cuốn vào vòng xoáy của thua lỗ tập thể. 

Thiếu kiến thức về định giá

Những nhà đầu tư thiếu nền tảng (đặc biệt là nhà đầu tư mới) thường thiếu công cụ để xác định mức giá hợp lý đều có thể dễ dẫn đến việc mua vào một cách mù quáng. 

Họ thường chỉ nhìn vào biểu đồ giá đang đi lên hoặc đi xuống chứ không có khái niệm thực sự về việc một cổ phiếu đang “đắt” hay “rẻ” so với giá trị thực của doanh nghiệp.  Đôi khi, mức giá có thể bị “thổi phồng” vượt xa giá trị thực tế của công ty (vd: chỉ số P/E cao ngất vượt xa trung bình ngành) và không còn dư địa để tăng trưởng hợp lý. 

Biểu hiện: 

• Không biết cách đọc báo cáo tài chính, phân tích lợi nhuận, dòng tiền
• Không hiểu các giá trị P/E, P/B hay giá trị nội tại 
• Cho rằng cứ đà giá tăng thì mua mà không biết giá này đang bị “phồng” vượt xa giá trị thực tế. 

Hệ quả: nhà đầu tư mua phải cổ phiếu ở mức giá quá cao và không còn dư địa tăng trưởng, dẫn đến khi thị trường điều chỉnh, giá cổ phiếu giảm. Việc không có kiến thức định giá cũng khiến nhà đầu tư không đủ cơ sở tin tưởng để giữ cổ phiếu khi đang đà giảm. Từ đó dễ dẫn đến tâm lý bán tháo trong hoảng loạn cùng đám đông.

Ví dụ kinh điển về “đu đỉnh”: Cổ phiếu HPG giai đoạn 2021-2022

Một trong những ví dụ kinh điển về trào lưu đu đỉnh chính là câu chuyện của cổ phiếu ngành thép HPG (Hoà Phát) năm 2021 – 2022. 

• Bối cảnh: Năm 2021 chứng kiến sự tăng trưởng bùng nổ của ngành thép khi giá thép tăng phi mã. 

HPG – mã cổ phiếu của ông lớn ngành thép Việt Nam – được xem là “cổ phiếu quốc dân” khi Hoà Phát trở thành tâm điểm hưởng lợi và ghi nhuận mức lợi nhuận kỷ lục. Truyền thông liên tục bơm sức nóng vào thị trường với rất nhiều bài báo về xu hướng tăng trưởng của ngành. 

Gía cổ phiếu HPG đã tăng mạnh từ vùng giá 2x lên tới 44.000 VNĐ/ cổ phiếu vào tháng 10/2021. 

• Làn sóng đu đỉnh

Rất nhiều nhà đầu tư mới (F0) khi chứng kiến giá cổ phiếu liên tục tăng phá đỉnh cộng thêm tác động từ truyền thông đã đổ xô vào mua ở vùng giá 40.000 VNĐ – 44.000 VNĐ/ cổ phiếu với kỳ vọng giá sẽ tiếp tục tăng lên mức 5x, 6x. 

• Hậu quả

Ngay khi chạm đỉnh, chu kỳ ngành thép bất ngờ đảo chiều. Giá thép thế giới lao dốc. Cổ phiếu HPG cũng rơi vào chu kỳ giảm khốc liệt, có thời điểm về chỉ còn 12.000 VNĐ/ cổ phiếu vào cuối năm 2022. 

Những nhà đầu tư đu đỉnh ở vùng giá 4x phải chịu lỗ tới hơn 70% giá trị tài sản chỉ trong vòng một năm. Mất tới hơn 2 năm sau đó, giá cổ phiếu mới dần phục hồi về mức 30.000 VNĐ/ cổ phiếu. 

• Bài học

1. Không có ngành nào tăng trưởng mãi mãi, nhà đầu tư cần luôn tìm hiểu về chu kỳ ngành và những thông tin thực trạng trước khi quyết định mua vào. 
2. Nhà đầu tư nên có những kiến thức tối thiểu về định giá. Khi HPG ở mức giá 4x, chỉ số P/E đã rất cao. Kiến thức sẽ giúp nhà đầu tư nhận ra giá cổ phiếu đã vượt xa giá trị thực và không còn dư địa tăng trưởng hợp lý. 
3. Phải mất hơn 2 năm sau đó, cổ phiếu HPG mới gần như về bờ ở vùng 30.000 VNĐ/ cổ phiếu. Khoản lỗ lớn này không chỉ gồm tiền bạc mà còn chi phí cơ hội mà còn gây ảnh hưởng đến tâm lý khi đầu tư. 
4. Trường hợp của HPG là minh chứng của việc: mua cổ phiếu tốt tại mức giá tồi là một quyết định đầu tư tệ.

Hướng dẫn cách tránh “đu đỉnh” cho nhà đầu tư F0

Vậy làm sao để tránh rơi vào “vòng xoáy đu đỉnh”? Sau đây là những nguyên tắc có thể giúp nhà đầu tư F0 kiểm soát cảm xúc và hành vi đầu tư và né được cạm bẫy này. 

Nguyên tắc 1: “Mua có kế hoạch, không mua theo cảm xúc”

Trước khi xuống tiền mua bất cứ cổ phiếu nào, nhà đầu tư nên xác định rõ (có thể viết ra giấy):

• Lý do mua là gì? (tuyệt đối không mua chỉ vì “thấy nó tăng”). Ví dụ: tôi mua vì P/E đang rẻ hơn trung bình ngành 30%. Tôi mua vì công ty chuẩn bị hoàn thành dự án A…
• Mức giá mục tiêu để chốt lời là bao nhiêu? Đây là mức giá bạn sẽ bán sau khi đạt được lợi nhuận kỳ vọng.
• Mức giá cắt lỗ nếu diễn biến không như ý là bao nhiêu? Đâu là nguyên tắc bảo hiểm quan trọng, nếu giá cổ phiếu xuống mức này, bạn sẽ bán ngay để bảo toàn vốn và tránh lỗ lớn. Tuyệt đối không giữ vì “hy vọng” nó sẽ phục hồi. 

Nguyên tắc 2: Hiểu biết cơ bản về định giá (P/E, P/B)

Việc học cách sử dụng các chỉ số P/E (Price to Earnings) và P/B (Price to Book) để so sánh giá cổ phiếu với chính nó trong qúa khứ (3-5 năm) và so sánh với các đối thủ cùng ngành. Những chỉ số này giúp bạn xác định liệu mức giá có đang hợp lý hay không. 

Nếu P/E của cố phiếu tăng gấp 2-3 lần so với trung bình ngành mà không có câu chuyện tăng trưởng đột phá nào (ví dụ: mở rộng công suất quy mô lớn),  đó có thể là một dấu hiệu rủi ro cần cân nhắc cho thấy thị trường đang quá hưng phấn. 

Nguyên tắc 3: Sử dụng các công cụ cảnh báo kỹ thuật

Ngoài việc đọc hiểu các chỉ số quan trọng trên, các công cụ phân tích kỹ thuật cũng sẽ giúp đo lường sức mạnh của đà tăng và giúp cảnh báo nhà đầu tư khi cổ phiếu đang quá nóng. 

• Chỉ báo RSI (Relative Strength Index)

Chỉ báo RSI giúp đo lường sức mạnh và tốc độ thay đổi giá của cổ phiếu. Nếu RSI cao trên 70, cổ phiếu đang ở vùng “quá mua” – báo động rằng cổ phiếu đang tăng qúa nhanh trong thời gian ngắn và rủi ro điều chỉnh để hạ nhiệt là tương đối cao. Nhà đầu tư hãy thận trọng và nên tránh mua đuổi khi RSI đang ở vùng này. 

• Phân kỳ âm (Bearish Divergence)

Phiên kỳ âm là dấu hiệu xảy ra khi giá cổ phiếu vẫn cố gắng tạo đỉnh sau cao hơn đỉnh trước, nhưng các chỉ báo động lượng như RSI, MACD lại tạo đỉnh sau thấp hơn đỉnh trước. Đây là tín hiệu cảnh báo sớm về một sự suy yếu sau một đà tăng hay là đợt đảo chiều sắp diễn ra.  

Nguyên tắc 4: Áp dụng chiến lược Trung bình giá (DCA) hoặc Mua từng phần

Chiến lược trung bình giá hoặc mua từng phần sẽ giúp nhà đầu tư tránh được tất tay vào đúng vùng đỉnh. Chiến lược này giúp tạo nên tấm đệm bảo hiểm giúp chống lại rủi ro định thời điểm, giảm đáng kể khả năng “đu đỉnh” toàn bộ vốn. Cụ thể:

• Chia nhỏ vốn thành 3-5 đợt mua.
• Đầu một khoản cố định đều đặn hàng tháng (chiến lược trung bình giá – DCA).
• Mua từng phần theo vùng gía (ví dụ: 30% vốn trước; nếu giá tiếp tục thấp, mua thêm 30% vốn).

Lỡ “đu đỉnh” rồi, phải làm sao? (cách “thoát kẹt”)

Nếu bạn đang lâm vào tình trạng này, điều quan trọng là bình tĩnh. Việc giữ cảm xúc và hành động một cách lý trí sẽ giúp bạn chuyển từ trạng thái hoảng loạn sang hành động có kế hoạch để “thoát kẹt”. 

Bước 1: Ngừng bình quân giá xuống một cách vô tội vạ

Phản ứng đầu tiên của F0 khi đu đỉnh thường là liên tục mua thêm để “trung bình giá” khi chưa hề phân tích lại doanh nghiệp. Đây là sai lầm có thể khiến khoản lỗ nhỏ trở thành khổng lồ. 

Lúc này, hành động cần thiết là ngưng mua thêm. Hãy bảo toàn toàn bộ vốn còn lại cho đến khi hoàn thành tiếp bước 2 và bước 3. Điều này sẽ giúp bảo toàn sức mua và khả năng xoay chuyển linh hoạt cho nhà đầu tư. 

Bước 2: Phân tích lại cổ phiếu một cách khách quan

Ở bước này, hãy tự đánh giá lại một cách trung thực:

• Nền tảng của doanh nghiệp 

1. Nền tảng của doanh nghiệp có còn tốt không? Bạn hãy xem báo cáo tài chính gần nhất, triển vọng về lợi nhuận và lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp. 
2. Trả lời câu hỏi: cổ phiếu giảm do thị trường chung xấu đi hay do chính nội tại doanh nghiệp xấu đi (ví dụ: nợ tăng đột biến…)
3. Triển vọng kinh doanh trong 1-2 năm tới của doanh nghiệp ra sao? Nếu doanh nghiệp vẫn là “kim cương” nhưng đang phải đối mặt với khó khăn tạm thời thì tiềm năng hi vọng vào khả năng hồi phục trong tương lai 1-2 năm tới là như thế nào?

• Kiểm tra lại lý do mua ban đầu

1. Lý do mua ban đầu có còn đúng không? 
2. Hay bạn chỉ mua vì tin đồn?Vì người khác đang khoe lãi? Vì FOMO?

Hãy dũng cảm thừa nhận nếu lý do mua ban đầu hoàn toàn do cảm tính. Điều này cũng là lỗi sai mà rất nhiều nhà đầu tư khác cũng mắc phải, không riêng bạn. Điều quan trọng là bạn có thể hành động để rút ra kinh nghiệm.

Bước 3: Đưa ra quyết định hành động

Từ kết quả phân tích ở bước 2, bạn có thể chọn một trong hai kịch bản sau:

• Kịch bản 1

Doanh nghiệp vẫn là một công ty tốt, đó vẫn là một cổ phiếu tốt và có triển vọng trong dài hạn. Những biến động về giá là do thị trường chung có sự điều chỉnh mạnh. Hành động tiếp theo bạn có thể cân nhắc đó là tiếp tục nắm giữ, thậm chí có thể cân nhắc mua thêm một cách có chọn lọc ở những vùng giá hỗ trợ mạnh hoặc khi có những tin tức tích cực cụ thể về hoạt động kinh doanh để hạ giá vốn. Lưu ý rằng việc mua thêm này là một phần của kế hoạch mới chứ không phải cảm tính.  

• Kịch bản 2

Nếu doanh nghiệp có vấn đề hoặc lý do mua ngay ban đầu đã là sai lầm, bạn nên dũng cảm “cắt lỗ”. Chấp nhận khoản lỗ và ưu tiên bảo toàn phần vốn còn lại và tìm kiếm những cơ hội tốt hơn. Việc “gồng lỗ” ở một cổ phiếu kém chất lượng có thể khiến bạn bị chôn vốn rất lâu và đánh mất những cơ hội tốt hơn khác. 

Kết Luận

Đu đỉnh là một trải nghiệm đau đớn nhưng cũng là bài học quý giá về tâm lý đầu tư, nhất là cho những nhà đầu tư mới. Đầu tư luôn là hành trình dài hơi, một thất bại không định nghĩa bạn là nhà đầu tư tồi. Điều quan trọng nằm ở chỗ, bạn có thể học hỏi từ sai lầm này để biết cách xây dựng cho bản thân hệ thống đầu tư có bài bản, tuân thủ kỷ luật và các nguyên tắc ban đầu, giữ tâm lý vững vàng để không bị cuốn theo đám đông. 

Qua bài viết trên, VNSC mong rằng có thể giúp những nhà đầu tư mới có thêm kinh nghiệm cũng như biết cách hành động để né sóng “đu đỉnh” hiệu quả, thêm tự tin trên hành trình đầu tư.